Kopernik. Dobra moneta.
Olsztyn dba o to, aby do promocji miasta wykorzystać swojego najsłynniejszego obywatela Mikołaja Kopernika. W ciągu ostatnich dwóch lat powstały trzy krótkie filmy dokumentalne ukazujące dokonania słynnego astronoma w Olsztynie. Pierwszy, to niezmiernie interesujący dokument o tablicy astronomicznej Mikołaja Kopernika, jedynym na świecie instrumencie badawczym wykonanym ręką uczonego, który się zachował do dzisiejszych czasów i można go obejrzeć na zamku w Olsztynie. Drugi, to opowieść o obronie Olsztyna, którą kierował Kopernik podczas wojny polsko – krzyżackiej prowadzonej w latach 1519 -1520.
Trzeci zaś, to „Dobra moneta” – bardzo ciekawy krótkometrażowy film opowiadający o ekonomicznym prawie Kopernika. Znakomicie przybliża nam postać i dzieło wielkiego uczonego, a jednocześnie uświadamia widzom, jak wielkie znaczenie w jego życiu miał pobyt w Olsztynie.
Ten ostatni film wyprodukowano z inicjatywy Biura Promocji i Turystyki Urzędu Miasta w Olsztynie. Pomysłodawcą był Krzysztof Otoliński. Realizacji podjęło się warszawskie studio Elmoko – Agencja Kreatywna, a reżyserował Michał Adaszewski. O prawie Kopernika opowiadał na ekranie znany dziennikarz radiowy i telewizyjny Jakub Porada. Film powstał dzięki zaangażowaniu finansowemu bankowej Fundacji Citi Handlowy im. Leopolda Kronenberga.
Mikołaj Kopernik przeżył na Warmii ponad 40 lat, z tego cztery lata w Olsztynie jako administrator dóbr kapituły warmińskiej. Z olsztyńskiego zamku w latach 1516-1519 oraz 1520-1521 zarządzał posiadłościami kościelnymi w komornictwie Olsztyna oraz Pieniężna (wtedy Melzak). Podlegali mu urzędnicy z tego terenu a także mieszczanie i chłopi. Rozwiązywał problemy społeczne i gospodarcze, między innymi zajmował się zasiedlaniem wsi wyludnionych przez wojny. Można się o tym dowiedzieć z rękopisu Kopernika pt. „Lokacje łanów opuszczonych”, w którym znalazły się zapisy dotyczące lokowania osadników w warmińskich wsiach.
Na zamku w Olsztynie prowadził badania naukowe, przede wszystkim astronomiczne. Pracował nad zasadami reformy kalendarza zleconej przez papieża, tu też kontynuował prace nad teorią heliocentryczną. W Olsztynie wreszcie sformułował ekonomiczne prawo nazwane później prawem Kopernika-Greshama.
Jako uważny obserwator życia gospodarczego Kopernik zauważył, że problemy fiskalne Prus Królewskich, do których należała Warmia w znacznym stopniu wynikały ze spadku wartości nowo wybijanego pieniądza. Na zlecenie biskupa Fabiana Luzjańskiego napisał rozprawę o reformie pieniądza.
zawartości kruszcu, czyli złota albo srebra …
Pierwsza wersja, tylko dla biskupa, powstała w 1517 roku. Druga, rozszerzona, opublikowana w 1519 roku, jako traktat o tytule „Zasady bicia monety”, składała się z dwóch części. W pierwszej sformułował prawo nazywane później prawem Kopernika – Greshama. W drugiej części Kopernik zajął się jak to określił „spodleniem”, czyli spadkiem wartości pieniądza wybijanego w Prusach Królewskich.
Prawo sformułowane przez uczonego dotyczyło wypierania z obiegu lepszego pieniądza przez gorszy. Kopernik zauważył, że wybijający monety powszechnie dopuszczają się praktyki „spodlania”, czyli psucia wartości pieniądza. Robili to zarówno władcy, królowie i książęta, jak i miasta wypuszczające nowe monety. Robili to także mincerze czyli pracownicy mennic. Psucie polegało na tym, że w nowych monetach zaniżano ich wagę lub zmieniano proporcje srebra i miedzi na niekorzyść kruszcu szlachetnego. Często robiono i jedno i drugie.
We wstępie do traktatu napisał:
„Choć niezliczone są klęski, wskutek których królestwa, księstwa i rzeczypospolite upadać zwykły, to jednak według mego mniemania, cztery są najsilniejsze : niezgoda, śmiertelność, niepłodność ziemi i spodlenie monety. Pierwsze trzy są tak oczywiste, iż nikt im nie przeczy, jednak czwarta, dotycząca monety, uznawaną jest tylko przez nielicznych, i to głębiej zastanawiających się wskutek tego, że oddziaływa na upadek państwa nie od razu i gwałtownie, lecz powoli i skrycie.”
Do błędów, według Kopernika należała też jednoczesna obecność na rynku i starych i nowych gorszych monet. Postulował wycofywanie starego pieniądza w momencie wypuszczenia nowego i wymianę według rzeczywistej zawartości kruszcu, a nie według poprzedniego szacunku monety. Był to najważniejszy jego postulat pod adresem emitentów pieniądza. W traktacie napisał: „Tam, gdzie pragniemy wprowadzić nową monetę, winniśmy starą zupełnie wycofać i w mennicy wydawać za stare monety tam przynoszone—nowe, ale nie według poprzedniego szacunku dawnej monety, lecz odpowiednio do wartości znajdującego się w nich srebra, a gdzie tego nie uczynimy, stara moneta zarazi szacunek nowej“.
Kopernik był wielkim zwolennikiem transakcji za pomocą pieniądza, uważał, że handel jest zdecydowanie łatwiejszy dzięki monetom ze znakiem, który ma oznajmiać, ile zawiera ona części złota lub srebra. Sam znak na monecie powinien budzić zaufanie kupujących i sprzedających.
Wśród postulatów mających na celu uzdrowienie obiegu pieniądza Kopernik zalecał ustanowienie jednej mennicy dla kraju, która mogłaby wypuszczać monety w imieniu władcy, czy różnych miast, ale o tej samej wadze i wartości. Wszystkie rodzaje monet powinny być wypuszczane jednocześnie, aby zachować proporcje ich wartości. Nie powinno się wypuszczać zbyt dużej ilości pieniądza na rynek. Stare monety powinny być wycofane z obiegu i wręcz ich używanie zakazane. Przy wymianie powinna być uwzględniona zawartość kruszcu. Nie powinno się wprowadzać nowych pieniędzy bez konsultacji ze znaczącymi obywatelami.
Traktat o zasadach bicia monety Kopernik przedstawił na zjeździe stanów pruskich w Grudziądzu 21 marca 1522 r. Niestety przy reformach monetarnych nie wszystkie jego postulaty zostały uwzględnione.
Do bardzo podobnych wniosków jak Kopernik doszedł angielski kupiec i finansista Thomas Gresham. W 1560 roku opublikował on w „Listach do królowej Elżbiety” wyjaśnienie, dlaczego znikają z obiegu monety starsze, z większą zawartością szlachetnego kruszcu, po wprowadzeniu nowych, lżejszych. To zjawisko określono jego nazwiskiem. Dopiero w XIX wieku do ekonomistów dotarło, że kilkadziesiąt lat wcześniej Mikołaj Kopernik podobnie sformułował to prawo. Obecnie określa się, że jest to prawo Kopernika-Greshama.
Odwiedzając Olsztyn trzeba się udać na zamek do Muzeum Warmii i Mazur. Można tam zobaczyć, gdzie Mikołaj Kopernik mieszkał i tworzył swoje teorie astronomiczne i prawa ekonomiczne. W jego komnacie ze wspaniałym sklepieniem kryształowym jest poświęcona mu ekspozycja. W krużgankach można zobaczyć słynną tablicę astronomiczną wyrysowaną jego ręką. Nieopodal, w parku zamkowym obok kościoła ewangelickiego jest pomnik – ławeczka Kopernika. Po drugiej stronie zamku w parku pomiędzy ulicami Zamkową i Nowowiejskiego znajduje się stary pomnik z początków XX wieku przedstawiający popiersie astronoma. Wśród ważnych atrakcji turystycznych Olsztyna związanych z Kopernikiem znajduje się Planetarium Astronomiczne przy al. Piłsudskiego. Zostało otwarto w 1973 roku, w pięćsetną rocznicę urodzin astronoma. Jest tam między innymi ekspozycja nazwana „doświadczalnią Kopernika” gdzie odtworzono używane przez niego instrumenty i można zobaczyć jak prowadził obserwacje.
autor tekstu: Zbigniew Żmudzki
tłumaczenie: Wojciech Jaworek