Tablica Kopernika na zamku w Olsztynie
Wielki polski naukowiec – Mikołaj Kopernik – do dnia dzisiejszego jest jednym z największych autorytetów dla świata nauki na całym świecie. Do historii przeszedł przede wszystkim jako twórca, przełomowej dla ówczesnej nauki i wizji świata, teorii heliocentrycznej budowy Układu Słonecznego. Ale człowiek, który „wstrzymał słońce, ruszył ziemię” był nie tylko astronomem, ale także ekonomistą, prawnikiem, tłumaczem, lekarzem, matematykiem i kartografem. W Roku Kopernikowskim film „Historia tablicy astronomicznej Mikołaja Kopernika” otrzymał pierwszą nagrodę w kategorii Dokumenty i Reportaże/Historia i dziedzictwo w ramach 18th FilmAT Festival – Międzynarodowego Festiwalu Filmów Turystycznych, Dokumentów Telewizyjnych i Filmów Korporacyjnych, gdzie miałem honor być przewodniczącym międzynarodowego jury.
Festiwal FilmAt powstał 18 lat temu jako miejsce, gdzie oceniane są filmy promujące turystykę. Z czasem okazało się, że profil festiwalu jest zdecydowanie szerszy i są na nim nie tylko filmy turystyczne, ale też filmy dokumentalne, oświatowe i naukowe opowiadające o miejscach, krajach, regionach, miastach.
Filmy promujące turystykę, to najczęściej prezentacje widoków z miejsc wartych odwiedzenia. Architektura, zabytki, przyroda, folklor, kuchnia regionalna, plaże i atrakcje wodne to najczęstsze tematy takich filmów. Do tego zdjęcia z dronów, szybki montaż i elektroniczna muzyka. Takich filmów na festiwalu FilmAt jest wiele. Można powiedzieć, że to już taka trochę festiwalowa sztampa. Na szczęście zdarzają się filmy, które w sposób oryginalny potrafią pokazać dlaczego warto odwiedzić to właśnie miasto czy ten kraj, czy też filmy mające również wartości dydaktyczne lub naukowe.
Na ostatnim festiwalu FilmAT zaprezentowano krótki, ale bardzo dobrze zrealizowany i niezmiernie interesujący dokument o tablicy astronomicznej Mikołaja Kopernika. Jest to jedyny na świecie instrument badawczy, wykonany ręką uczonego, który zachował się do dzisiejszych czasów, a obejrzeć go można właśnie w Olsztynie. Film powstał na zlecenie Biura Promocji i Turystyki Urzędu Miasta w Olsztynie. Pomysłodawcą i reżyserem był Krzysztof Otoliński, a autorką scenariusza i organizatorem produkcji Marta Gołąb-Kocięcka. Konsultantem historycznym i narratorem filmu został pasjonat tematu dr Jacek Szubiakowski. Badacz i uznany na świecie ekspert od tablicy Kopernika, były dyrektor Olsztyńskiego Planetarium i Obserwatorium Astronomicznego. Jurorzy wysoko ocenili film przyznając mu statuetkę „Turysty” w kategorii Dokumenty i Reportaże – Historia i Dziedzictwo Kulturowe.
Zdjęcie: Rafał Bil
Zdjęcie: Jakub Obarek
W 2023 roku przypadała 550 rocznica urodzin Mikołaja Kopernika oraz 480 rocznica jego śmierci. Sejm Rzeczypospolitej ogłosił ten rok Rokiem Kopernika. To w ramach obchodów rocznicowych został zrealizowany w Olsztynie film o Tablicy znajdującej się w krużgankach Zamku Kapituły Warmińskiej, obecnie Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.
Mikołaj Kopernik przeżył na Warmii ponad 40 lat, czyli większość ze swojego 70-letniego życia. Kraina ta była wtedy księstwem kościelnym obejmującym Kapitułę Warmińską jako część tzw. Prus Królewskich w obrębie Korony Królestwa Polskiego. Kopernik, dzięki protekcji wuja Łukasza Watzenrode biskupa warmińskiego, studiował na Akademii Krakowskiej sztuki wyzwolone, wśród których była matematyka, kosmologia i astronomia w zakresie konstruowania i stosowania tablic astronomicznych oraz posługiwania się instrumentami astronomicznymi. Następnie już jako kanonik warmiński został wysłany przez wuja na studia prawa kanonicznego do Bolonii we Włoszech, a potem na medycynę w Padwie. W roku 1503 uzyskał doktorat z prawa kanonicznego na uniwersytecie w Ferrarze. Po powrocie do Polski został sekretarzem i medykiem biskupa Łukasza Watzenrode w Lidzbarku Warmińskim. W 1510 roku jako kanonik (bez przyjęcia święceń kapłańskich) przeniósł się do Fromborka, gdzie w katedrze pełnił funkcję kanclerza. W urządzonym przez siebie obserwatorium w jednej z wież miejskich prowadził obserwacje astronomiczne, dzięki którym zdobywał argumenty podważające obowiązującą wtedy teorię geocentryczną. Poglądy heliocentryczne zawarł Kopernik w dziele „Commentariolus” czyli „Komentarzyku” przeznaczonym dla grona bliskich przyjaciół i współpracowników, a które krążyło w odpisach po Europie. Wskazuje w nim na nieścisłości i wady panującej dotychczas teorii geocentrycznej i wysuwa własne tezy, dotyczące ruchu ciał niebieskich. Uznaje Słońce za środek Kosmosu, a Ziemię za jedno z wielu ciał niebieskich, krążących wokół niego. Kopernik proponuje, by wszelkie ruchy obserwowane na niebie tłumaczyć ruchem Ziemi, a nie całego firmamentu. Teoria ta wymagała jednak dokładnego opracowania i przedstawienia dowodów, i nad tym Kopernik pracował prawie do końca życia.
Zdjęcie: Grzegorz Januszewicz
W Olsztynie pojawił się 8 listopada 1516 roku jako administrator dóbr kapituły warmińskiej. Mieszkał na olsztyńskim zamku w latach 1516-1519 oraz 1520-1521. Stąd zarządzał posiadłościami w komornictwie Olsztyna oraz Pieniężna. Podlegali mu chłopi i mieszczanie, a także wszyscy urzędnicy na tym terenie. Sprawował nad nimi zwierzchnie sądownictwo. Zajmował się rozwiązywaniem spraw gospodarczych i społecznych np. zasiedlaniem wsi wyludnionych przez wojny. Świadectwem tych działań jest rękopis Kopernika pt. „Lokacje łanów opuszczonych”, w którym znalazły się zapisy dotyczące wizyt w warmińskich wsiach.
W Olsztynie Kopernik napisał na zlecenie biskupa Fabiana Luzjańskiego rozprawę o reformie pieniądza, składała się ona z dwóch części. W pierwszej zajął się teorią pieniądza i sformułował między innymi prawo o wypieraniu z obiegu lepszego pieniądza przez gorszy. Pierwszeństwo w sformułowaniu tego prawa niesłusznie później przypisywano Anglikowi T. Greshamowi. W drugiej części Kopernik zajął się problemami spadku wartości monet wybijanych w Prusach Królewskich. Rozprawę tę dwa lata później rozwinął w traktat „Zasady bicia monety”.
Zdjęcie: Jakub Obarek
Do zadań Kopernika należała też dbałość o obronność w zarządzanych przez niego grodach i zamkach. W 1520 roku przygotował zamek i miasto Olsztyn do obrony przed spodziewanym atakiem ze strony Krzyżaków. Dzięki temu w styczniu 1521 roku odparto szturm krzyżackich oddziałów na mury miejskie.
Administrowanie nie przeszkadzało Kopernikowi w pracy naukowej. Kontynuował pisanie swojego najważniejszego dzieła, które rozpoczął jeszcze we Fromborku – „O obrotach ciał niebieskich”. Prowadził na Zamku obserwacje astronomiczne.
Zdjęcie: Wojciech Krom
Na ścianie w krużganku wyrysował tablicę służącą do obserwacji słonecznych. Ze względu na położenie ściany z rysunkiem, Kopernik zastosował innowacyjną metodę sterowania promieniem słonecznym. Na parapecie otwartej wówczas arkady zainstalował lusterko, które odbijało światło słoneczne i kierowało je na tablicę. Położenie „zajączka” odpowiadało w jednoznaczny sposób położeniu słońca w określonym dniu i godzinie obserwacji. Nie do końca wiadomo jaki był cel prowadzonych za pomocą tablicy obserwacji. Prawdopodobnie chodziło o dokładne wyznaczenie równonocy, a co za tym idzie długości roku zwrotnikowego, który stanowi podstawę kalendarza. Wszystko wskazuje na to, że miało to związek z prowadzonymi wówczas pracami nad reformą kalendarza zainicjowaną przez Sobór Laterański V (1512-1517) za papieża Juliusza II, a prowadzoną przez Pawła z Middelburga. Astronom ten zaproponował Kopernikowi współpracę przy opracowaniu zmian obowiązującego wówczas kalendarza juliańskiego. Reforma była konieczna, bowiem coroczny 11 minutowy poślizg kalendarza juliańskiego względem prawdziwej długości roku zwrotnikowego skutkował wtedy już dziesięciodniową rozbieżnością z kalendarzem liturgicznym. Kopernik jeszcze we Fromborku pracował nad zreformowaniem kalendarza i w 1513 roku na prośbę Soboru przesłał do Rzymu swoje propozycje zmian. Niestety na zakończenie Soboru podjęto decyzje o przerwaniu prac i nowy kalendarz wprowadzono dopiero w roku 1582, już po śmierci Kopernika, za papieża Grzegorza XIII.
Zrzut ekranu z filmu.
W filmie o tablicy pięknie opowiada badacz i znawca problemu dr Jacek Szubiakowski. Do naszych czasów zachowały się fragmenty dzieła, linie, rzymskie cyfry i litery. Na ścianie znajdują się parabolicznie wykreślone linie narysowane kolorem czerwonym. Pomiędzy nimi jest prosta niebieska linia, która zdaniem niektórych naukowców odpowiada równonocy wiosennej, gdy słońce wchodzi w znak Barana. Nad nią umieszczono litery TIC, co zdaniem dr. Szubiakowskiego może być skrótem łacińskich słów Tropical Initium Calendarium, co oznacza początek roku słonecznego. Linie czarne to pozostałości linii wyznaczających godziny czasu słonecznego. Przy jednej zachowała się rzymska cyfra XI, potem są dwie linie bez zachowanego napisu, a następnie linia oznaczona rzymską liczbą II.
Zrzut ekranu z filmu.
Niestety Kopernik nic nie napisał o tablicy z zamku olsztyńskiego w swoim głównym dziele, gdy opisywał przyrządy astronomiczne, które wykorzystał do badań i obserwacji. Z tego też powodu jeszcze długo naukowcy będą się spierać do czego służyła tablica, zwłaszcza, że w toku dziejów zachowały się tylko jej fragmenty.
Niewątpliwie tablica wykonana własnoręcznie przez Mikołaja Kopernika to wielka atrakcja turystyczna Olsztyna. Podobnie jak Zamek, gdzie działał nasz wielki rodak. W Muzeum, które się mieści w Zamku można zobaczyć komnatę, w której mieszkał wielki uczony i wystawę mu poświęconą. Przed Zamkiem stoi pomnik Kopernika a na Starym Mieście u zbiegu ulic Okopowej i Zamkowej ławeczka Kopernika.
Zdjęcie Wojciech Krom
Oczywiście warto obejrzeć tez inne wystawy w Muzeum, które gromadzi pamiątki z przeszłości regionu, zbiory archeologiczne, zbiory sztuki dawnej i współczesnej, rzemiosła artystycznego, piśmiennictwa i kultury ludowej. Niezmiernie ciekawe są m.in. kolekcje: rzeźby gotyckiej, malarstwa religijnego Warmii, portretu holenderskiego, wyrobów konwisarskich i ludwisarskich, grafiki współczesnej.
Warmia obfituje we wspaniałe miejsca warte odwiedzenia. To nie tylko przyroda, jeziora i lasy, ale też miasta i miasteczka ze starą przepiękną architekturą, zamkami i kościołami. Warto tam przyjechać na żagle lub plażowanie nad jeziorami, ale też, aby lepiej poznać ten region i zachwycić się zabytkami w Lidzbarku, Fromborku, Reszlu i oczywiście w Olsztynie. Do tego jeszcze trzeba koniecznie dodać graniczące z Warmią Mazury i chociażby tak piękne miejsca jak Święta Lipka czy Nidzica.
Zdjęcie Grzegorz Januszewicz
Zdjęcie Grzegorz Januszewicz.
Zbigniew Żmudzki